ผญาคำตลก

ผญาคำตลก ขอหยิบยกเป็นตัวอย่าง ดังนี้

🔺 สาวนมโต้นลงโพนอย่าสิแลน บาดวาเจ้าคาดลาดล้ม นมสิโต้นก่อเดิม
🔺 เจ้าพุนมเหลือผ่าซางบ่สานกะต่าใส่  บัดฮ่าไฟไหม่บ้านสิได้หิ่วกะต่านม
🔺 จู๊บุ๊หน่านมตูมตั้งตุ่ม   ลูกบ่ดูดผัวบ่งุ้มสิมีไว้เฮ้ดหยัง
🔺 ไม่ใหญ่หงำนา   ขาใหญ่หงำหี
🔺 สาวงามแพ้หี  งัวพีแพ้ป่า
🔺 ลูกสาวเดียวให่ไปส่อนฮวก  เต้นข่วมบวกหีฉีกคุงดาก

(อย่าถือว่าผญาเหล่านี้คือ คำหยาบ ให้ถือว่าคือวรรณกรรมท้องถิ่น)

ผญาเกณฑ์อายุคน

   สิบปีอาบน้ำบ่หนาว        ซาวปีเหล่นสาวบ่เปิด
สามสิบปีนอนตื่นก่อนไก่    สี่สิบปีไปไฮ่มาทอดขา
ห่าสิบปีไปนามาทอดฮุย    หกสิบปีเป่าขลุ่ยบ่ดัง
เจ็ดสิบปีตีระฆังบ่มวน        แปดสิบปีหนักหนวกด่วนมาหู
เก้าสิบปีพีน้องมาดูฮ้องไห่  ร้อยปีบ่ไข่บ่ตาย
ร้อยสิบปีเห็นเดือนหงานวาแมนไฟไหม่   ร้อยยี่สิบปีไข่บ่ไข่กะตาย

ผญาโต้ตอบหรือเกี้ยว

ผญาคำสอน

เป็นแบบแผนการดำเนินชีวิตอันล้ำค่าของคนอีสาน เพราะเอาหลักศาสนา-ศีลธรรมมาเป็นเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจมาตั้งแต่โบราณกาล หากใครได้สัมผัสและรับรู้ถึงวิถีชีวิตของชาวอีสานจะพบว่า เป็นกลุ่มที่เคร่งครัดในศาาสนาและศีลธรรม จนมีคนกล่าวว่า
"ชาวอีสานเป็นผู้เรียบง่ายและสมถะ มีสัจจะในการแสดงออก บอกถึงความเชื่อและจิตใจ"
แม้พวกเขาจะนับถือ 2 ศาสนาในขณะเดียวกัน คือพุทธกับพราหมณ์ แต่ชาวอีสานก็สามารถผสมผสาน 2 ศาสนาเข้ากันได้อย่างไม่ขัดเขินแต่อย่างใด ผญาที่แทรกคำสอนของศาสนาพุทธจะปรากฎที่คำสอนหรือคำเทศนาของพระสงฆ์โฆษกพิธีกร หรือผู้นำทางศาสนา เช่น เวลามีงานบุญงานประเพณีต่างๆ โฆษกพรือพิธีกรทางศาาสนามักจะเชิญชวนให้คนมาร่วมทำบุญด้วย บทผญา เช่น
⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹⇹
"พีน้องเอ้ย    บุญบุญนี่          บ่มีไผสิปันแจก   กันได้แล้ว
                บ่หอนแหกเคิงได้   คือไม่ผ่ากลาง
                 คือจังเฮากินเข่า    เฮากินเฮากะอิ่ม
              บ่หอนไปอิ่มท้อง      เขาพุ้นพุบ่กิน ได้แหลว"
⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼⇼

ผญาบทกวีของคนอีสาน

  คำว่า "ผญา" ตรงกับคำว่า "ปรัชญา" ในภาษาสันสกฤต และคำว่า "ปัญญา" ในภาษาบาลี
ซึ่งในภาษาอีสานไม่มีเสียงควบกล้ำ "ปร" แต่จะออกเสียง "ผ" แทน เช่น คำว่า "โปรด" เป็น "โผด"
คำว่า "เปรต" เป็น "เผต" คำว่า "ปราบ" เป็น "ผาบ" ฯลฯ
     ดังนั้น "ปรัชญา" จึงกลายเสียงเป็น "ผญา"ได้  คำว่า ผญา จึงแปลว่า ปรัชญา ปัญญา หรือความรอบรู้ ชาวภาษาอีสานได้รวมความของคำว่า ผญา ไปถึง "ถ้อยคำอันแสดงให้เห็นถึงปัญญาความรอบรู้ของผู้พูดด้วย" ดังโบราณว่าไว้

😊   มีเงินเต็มภาช์   บ่ทอมีผญาเต็มพุง

(มีเงินมากมาย  ก็ไม่เท่ามีปัญญาความรอบรู้)

😊   เว่ากันกับคนใบ้   คือผ่าไม่กวมตา

เว่ากับคนมีผญา   คือผ่าไม่โลงข่อ

(พูดกับคนใบ้เหมือนกับผ่าไม้ติดตาไม้ ผ่าไม่สะดวก

แต่พูดกับคนมีปัญญาเปรียบเหมือนการผ่าไม้ได้สะดวก)

ผญา  บทกวีแห่งอีสานใช่ว่าจะให้เพียงความสุนทรีย์ ที่มีความสูงส่งทางด้านอักษรศาสตร์ แต่ยังเป็นกุศโลบายที่สอดแทรกหลักธรรมให้เข้าถึงชนทุกชั้น คนอีสานจากอดีตจนถึงปัจจุบันสามารถดำรงความเป็นสังคมความเป็นญาติพี่น้อง ซึ่งมีการช่วยเหลือเอื้ออาทร เพราะอาศัยแนวคำสอนที่ได้จากบทกลอน ผญา ซึ่งแทรกปนอยู่ในวรรณกรรมต่างๆเป็นคติในการดำรงชีวิต

เมธีชาวอีสานได้แต่ง "ผญา" บทกวีอีสาน เพื่อสอนใจชนทุกชั้น เช่น

1. สามัญชนทั่วไป

"คันสิคอยแต่บุญมาค้ำ        คันบ่ทำกะบ่แมน

คอยแต่บุญส่งให่                 มันสิได้บ่อนใด๋

คือจังเฮามีอาหารไว้            บ่เอากินมันบ่อิ่ม

มีลาบคันบ่เอาเข่าคุ้ย           ทางท้องบ่หอนเต็ม"

2.ข้าราชการ

 "ขุนหาญห่าว                     ครองเมืองจังเฮืองฮุง

ขุนขี่ย่าน                             แมนครองบ้านกะบ่เฮือง"

"คันสิเป็นขุนให่                  ถามดูพวกไพร่

คันแมนไพร่บ่พร้อม            แปลงบ้านกะบ่เฮือง"

3.ผู้มีความรู็ วิญญูชน

"คันแมนมีความฮู้                เต็มพุงเพียงปาก  กะตามถ่อน

คันแมนสอนโตเองบ่ได้      ไผสิย้องวาดี"

"คันเจ้ามีความฮู้                 อย่าถือโตวาอวดอ่ง

ให่ลงมาสู่พื้น                      ยืนดินได้ซำซูคน"

4. พระสงฆ์ องค์เจ้า

"คันแมนสังโฆเจ้า               บ่ถือครองคำสวด

แมนสิบวชฮอดเถ่า              บุญเจ้ากะบ่มีดอกหนา"

"คันแมนบวชมาแล้ว           ให่ถือฮีตคำสอน

อย่าได้ผิดครองธรรม           แห่งองค์พุทโธเจ้า"

5.พระมหากษัตริย์

"เป็นกษัตริย์                       ให่ฮักฮีตครองกษัตริย์

 คุณธรรมเริง                       ซูวันบ่มีเว้น"

"เป็นกษัตริย์สร้าง               มีธรรมนำส่อง

ทศพิธราชธรรมค้ำยู้           ซูไว่อย่าถอย"

  ผญา  ที่พ่อแม่นำมาสอนลูก ปู่นำมาสอนหลาน ผู้นำทางพิธีกรรมนำมาสอนชาวบ้าน เมื่อได่อ่านหรือฟังแล้วต้องนำมาคิด พิจารณาไตร่ตรองตีความเพราะบางสำนวนได้ซ่อนคำความหมายไว้อย่างลึกซึ้ง ถ้าเพียงแต่อ่านเพียงผิวเผิน  อาจจะไม่ได้ความหมายที่ปราชญ์ท่านแฝงไว้ เช่น ผญาบทที่ว่า

"อยากกินน้ำแซบ          ให่ขุดน้ำบ่หิน

อยากมีอยู่มีกิน              ให่เอาศีลเป็นทุนค้า

อยากขึ่นสวรรค์ซั้นฟ้า   ให่ข่าเจ้าของเอง"

ผญาบทนี้หลายคนอ่านแล้วจะมีความเห็นขัดแย้งทันที  โดยเฉพาะวรรคสุดท้ายที่ว่า "อยากขึ่นสวรรค์ซั้นฟ้าให่ข่าเจ้าของเอง"  ผู้อ่านจะสงสัยว่าการฆ่าตัวเอง ไม่ขัดกับหลักคำสอนของพุทธศาสนาที่เรียกว่า วินิบาตกรรม (การฆ่าตัวเอง) ซึ่งถือว่าเป็นบาปหนักหรือ

     ความจริงแล้ว ผู้แต่งได่ซ่อนปรัชญาไว้ว่า การฆ่าตนเองนั้น หมายถึง การฆ่ากิเลส ตัณหา อวิชชา อุปทาน โลภ โกรธ หลง ที่อยู่ในจิตใจของเราให้ตายไปนั่นเอง ไม่ได้หมายถึงการฆ่าชีวิตทางกายดังที่เข้าใจกัน

  บางบทก็ใช้คำ ภาษาเปรียบเทียบสำนวนคำอุปมาอุปไมย ผู้อ่านจะต้องตีความเชิงเปรียบเทียบจึงจะเข้าใจความหมาย เช่น

"เกลี้ยงแต่นอก        ทางในเป็นหมากเดื่อ

หวานนอกเนื้อ          ในส่มจังหมากนาว"

บางสำนวนได้กล่าวไว้แบบกลับดำเป็นขาวหรือหน้าเป็นหลัง ผู้อ่านจะต้องพิจารณาเจตนารมณ์ของผู้แต่ง เช่น

"ฟังนกอีเอี้ยง            กินหมากโพธิ์ไฮ

แซวแซวเสียง           บ่มีโตฮ้อง

แซวแซวฮ้อง            โตเดียวเหมิดมู"

หรือ

"อยากกินปลาขาว     ให่แบกแหขึ่นโคก

อยากตกนรก             ให่เข่าวัดฟังธรรม"

ผญา ปรัชญาคนอีสาน

"ไผวาอีสานฮ่าง  อยากอัญเซิญท่านไปเบิ่ง

จาฮีตมูลมังยังโจ้โก้  สิเพฮ่างบ่อนจังใด๋"

(ใครว่าเมืองอีสานร้าง อยากเชิญท่านไปเที่ยวชม
จารีตประเพณีมรดกอันล้ำค่ายังมีปรากฎอยู่มากมาย จะร้างได้อย่างไร)

 บทกวีแห่งอีสานนี้ ได้รวบรวมเอา ผญา ปรัชญา ในการดำเนินชีวิตของคนอีสานที่ได้รจนามารวบรวมไว้ เพื่อเป็นแหล่งข้อมูลสำหรับผู้เริ่มต้นและผู้สนใจในคำกลอนแบบอีสาน และสืบทอดภูมิปัญญาของชาวอีสานนี้ไว้ไม่ให้สูญ

           ผมเองมีใจรักและศรัทธาในภูมิปัญญาของบรรพชน และไม่ได้ศึกษาด้านศิลปะวัฒนธรรมอีสานมาเป็นการเฉพาะทาง จึงได้เสาะแสวงหารวบรวมคำกลอนอีสานซึ่งเรียกกันว่า "ผญา" และเรียบเรียงขึ้นไว้ ทั้งที่เป็นเอกสาร บทความ ผู้รู้ และจาก "ครูพักลักจำ" ซึ่งจะสำเร็จไม่ได้หากขาดข้อมูลต่างๆจากแหล่งที่กล่าวอ้าง จึงขอยกคุณความดีแด่ ปรัชญาเมธีอีสานผู้เป็นต้นคิดประดิษฐ์บทคำกลอน "ผญา" รวมถึงผู้สร้างสรรค์ และสืบทอดมรดกแห่งภาษาและวัฒนธรรมทุกท่านเทอญ

                                    

  " คนเขาย้อง          ถึงถิ่น            แดนอีสาน

วามีของโบราณ       อยู่เต็ม          ภายพื้น

เฮามาพากันส่าง      ฮักษา           สืบต่อ

มรดกพอแมนั่น        อย่าลืมถิ่ม    เปล่าดาย

เฮามาพากันส่าง      อีสานเฮา     ให่เฮืองฮุง

เทิงพอลุงแมป้า       ให่มาร่วม      ฮวมกัน      ท่านเอ้ย "

Garnet D.